Osteoporoza

Osteoporoza - czym jest?

Osteoporoza jest najczęściej występującą chorobą kości. Nazwa wywodzi się z języka greckiego gdzie "osteon" oznacza "kość", a "porus" - "otwór", stąd można ją określić jako chorobę "dziurawych kości". W jej przebiegu dochodzi do zmniejszenia masy i jakości tkanki kostnej, co prowadzi do złamań nawet przy niedużym urazie. Osteoporoza może być pierwotna (bez obiektywnej przyczyny), lub wtórna, kiedy wywoływana jest przez inną chorobę, leki lub unieruchomienie.

Powszechnie uważana jest za wynik starzenia się organizmu, gdyż wraz z wiekiem wzrasta odsetek osób dotkniętych tym schorzeniem. Pierwotna osteoporoza dotyczy co trzeciej kobiety po menopauzie, a w przedziale wiekowym 75-84 lat nawet 50% z nich. Rzadziej występuje u mężczyzn w podeszłym wieku. W przypadku płci pięknej ma to związek ze zmianami hormonalnymi towarzyszącymi przekwitaniu. Zmniejszona ilość żeńskich hormonów płciowych, w tym estrogenów które pobudzają osteoblasty (zwane komórkami kościotwórczymi) powoduje stopniowe zmniejszanie masy tkanki kostnej. Tempo owej utraty jest odmienne w różnych rodzajach kości (szybciej proces następuje w kości beleczkowatej niż korowej umiejscowionej zewnętrznie), przez co na złamanie narażone są w pierwszej kolejności kości przedramienia i kręgi, a u osób w wieku starszym - bliższy koniec kości udowej.

 

Osteoporoza objawy

Osteoporoza przebiega bezobjawowo do momentu pojawienia się złamań. Złamania w osteoporozie należą do złamań niskoenergetycznych, ponieważ kości są kruche. Oznacza to, że działająca tutaj siła nie spowodowałaby urazu u osób zdrowych.

Złamania kompresyjne dotyczą kręgów. Przede wszystkim zdarza się to w odcinku piersiowym. W wyniku nawarstwienia takich złamań powstaje tak zwany "wdowi garb". Mogą powodować przewlekłe bóle, które bywają bagatelizowane i traktowane jako "objaw starości". Pogarszają one jakość życia i mogą przyczyniać się do rozwoju depresji. Ich wykrywanie jest ważne, ponieważ są one znakiem ostrzegawczym przed możliwością pojawienia się złamania w stawie biodrowym.

Złamanie szyjki kości udowej i inne złamania w obrębie stawu biodrowego występują przede wszystkim u osób starszych. Związane jest z silnym bólem, chory nie może się podnieść po upadku. Jest to bardzo niebezpieczny stan, gdyż około 1/3 chorych umiera w rok po owym urazie. Wiąże się często z utratą samodzielności w skutek ograniczenia możliwości poruszania się. Wymaga leczenia operacyjnego. Umożliwia to szybszy powrót do zdrowia.

 

Badania

W diagnostyce osteoporozy lekarz posługuje się badaniami obrazowymi i kalkulatorami. Jednym z nich jest kalkulator FRAX, który pozwala oszacować ryzyko złamania w ciągu 10 lat, uwzględniając różne czynniki, w tym stosowanie niektórych leków (leki sterydowe) czy palenie. Badanie DEXA stosowane jako badanie przesiewowe pozwala wykryć osoby cierpiące na osteoporozę już w jej początkowym stadium. Pozwala oszacować gęstość kości a tym samym - postęp choroby i skuteczność leczenia. Dodatkowe badania obrazowe mają ograniczone znaczenie. RTG, tomografia i rezonans magnetyczny mogą być przydatne w diagnozowaniu złamań.

Każdej osobie u której podejrzewa się osteoporozę należy wykonać różne badania laboratoryjne, w celu wykluczenia innych chorób. Są to poziom wapnia, fosforanów i witaminy D3 we krwi, parametry nerek i wątroby, oraz określenie wydalania wapnia z moczem. Czasami mogą być konieczne inne badania, np. hormonalne.

Osteoporoza przyczyny

Wyróżnia się wiele czynników ryzyka osteoporozy. Część z nich uwarunkowana jest genetycznie (rodzinne występowanie choroby, płeć żeńska, rasa biała i żółta). W przypadku kobiet bierze się pod uwagę niedobór hormonów płciowych, przedłużony brak miesiączki, nierodzenie i menopauzę (szczególnie przedwczesną, związaną np. z usunięciem jajników). Ryzyko wystąpienia choroby rośnie z wiekiem.

Istotny wpływ na masę kostną mają czynniki związane z odżywianiem i stylem życia. Przyspieszają postęp choroby i powodują utratę 30-40% masy kostnej. Zalicza się do nich:

- niską podaż wapnia. Nasze dobowe zapotrzebowanie na wapń wynosi 1000-1200mg (dla osoby dorosłej), a wzrasta w okresie karmienia piersią i w wieku starszym. Tradycyjna polska dieta pokrywa owo zapotrzebowanie w około 50%. Przy niedoborze wapnia kości służą jako "rezerwa" owego minerału, więc jest on z nich uwalniany, co obniża ich wytrzymałość.

- niedobór witaminy D. Jest bardzo ważna dla prawidłowego metabolizmu kości. Do syntezy niezbędna jest ekspozycja na słońce, gdyż jedna z reakcji jej przemiany przebiega w skórze i wymaga obecności światła. Szacuje się, że ponad 90% Polaków nie dostarcza sobie odpowiedniej ilości tego składnika. Wykazano związek niedoboru witaminy D z nowotworami, chorobami serca i naczyń i depresją. W naszej strefie klimatycznej jedynie w miesiącach letnich występuje odpowiednie nasłonecznienie, przy czym do pokrycia naszych potrzeb wystarczy 15 minut spaceru na świeżym powietrzu. Jednak przez pozostałą część roku witaminę D musimy dostarczać sobie z pokarmem lub zażywać suplementy diety.

- małe lub zbyt duże spożycie fosforu. Jego związki znajdują się w naszym organizmie głównie w kościach i zębach (85%). Duże ilości znajdują się w serach podpuszczkowych i mięsie oraz w zbożach, stosunkowo mało zaś - w warzywach i owocach. Dla osoby dorosłej średnie zapotrzebowanie dzienne na fosfor wynosi 580mg.

- siedzący tryb życia. Ruch stymuluje tworzenie tkanki kostnej i jej przebudowę, ponieważ kość dostosowuje się do obciążeń którym jest poddawana. Unieruchomienie powoduje jej zanik. Dlatego tak ważne jest wykonywanie wysiłku fizycznego systematycznie. Ponadto utrzymuje sprawność ruchową, co również zmniejsza ryzyko upadku i tym samym złamań w przebiegu osteoporozy.

- niedobór białka, który zaburza wchłanianie wapnia

- stosowanie używek - głównie palenie tytoniu i alkoholu w nadmiernych ilościach

- spożywanie kawy w ilości > 3 filiżanki dziennie

Przed postawieniem diagnozy osteoporozy należy wykluczyć jej wtórne przyczyny. Osteoporoza jest tutaj niejako "objawem" innego schorzenia. Można tutaj zaliczyć:

- zaburzenia hormonalne (dotyczące tarczycy oraz przytarczyc, kory nadnerczy oraz związane z guzami przysadki produkującymi różne hormony - prolaktyna, hormon wzrostu. Zalicza się tu również cukrzycę).

- choroby układu pokarmowego - powodujące zaburzenia trawienia i wchłaniania, w tym celiakia, choroby zapalne jelit (choroba Leśniowskiego-Crohna, wrzodziejące zapalenie jelita grubego).

- choroby reumatyczne

- choroby szpiku i krwi

- choroby nerek

- choroby układu oddechowego - mukowiscydoza i przewlekła obturacyjna choroba płuc

- nadużywanie witaminy A

Leki, które mogą powodować osteoporozę to głównie leki sterydowe, które stosowane są w wielu chorobach reumatycznych, astmie i innych, w których występuje przewlekły stan zapalny. Przy przyjmowaniu ich przez okres >3 miesięcy powinna być prowadzona profilaktyka osteoporozy.

Inne leki, które mogą wywoływać osteoporozę to leki przeciwtarczycowe w dużych dawkach, warfaryna i acenokumarol(leki obniżające krzepliwość krwi), leki przeciwpadaczkowe i immunosupresyjne stosowane m.in. w leczeniu nowotworów.

 

Profilaktyka

Najważniejsza jest profilaktyka, którą powinno się rozpocząć zanim dojdzie do złamań. Ma prowadzić do utrzymania prawidłowej masy kostnej. W profilaktyce ważne są badania przesiewowe (badanie DEXA), które umożliwiają jej wykrycie w okresie bez objawów.

Pierwszym elementem zarówno profilaktyki, jak i leczenia osteoporozy jest odpowiednie odżywianie. Przyjmowanie witaminy D powinno być powiązane z odpowiednim czasem pobytu na słońcu (około 20min/d). Dawka i rodzaj preparatu zależy od stopnia niedoboru, a także chorób towarzyszących wpływających na jej przemiany (choroby nerek i wątroby). Osoby dorosłe potrzebują 800-2000 j. witaminy D dziennie, w zależności od masy ciała oraz diety. Źródła witaminy D to orzechy, wzbogacone w nią margaryny, tran, ryby i żółtko jaja. Należy pamiętać, że witamina D przyjmowana w nadmiarze nie jest usuwana z organizmu, i można ją przedawkować. Może to powodować hiperkalcemię(zbyt wysokie stężenie wapnia we krwi) i towarzyszące jej objawy, uszkodzenie nerek oraz tworzenie się w nich kamieni.

Źródłem wapnia i fosforu jest nabiał. Potrzebna nam ilość zawiera się w 3-4 szklankach mleka, 100g sera żółtego czy 1000 ml kefiru. Warto też wprowadzić do codziennego jadłospisu jogurty naturalne czy twaróg, które zawierają dużą ilość tych minerałów. Niektóre pokarmy, np. szpinak mogą ograniczać wchłanianie wapnia.

W diecie należy uwzględnić również odpowiednią podaż potasu i magnezu, gdyż przyspieszają gojenie się złamań i poprawiają pracę mięśni.

Osteoporoza leczenie

Leczenie farmakologiczne nie jest stosowane u wszystkich pacjentów z osteoporozą. Otrzymują je osoby o wysokim ryzyku złamania (określane jako >10% w ciągu 10 lat w Polsce), te, które przebyły złamanie lub pacjenci przyjmujący przewlekle leki sterydowe, w których wykryto obniżoną gęstość kości. Lekiem pierwszego wyboru są bifosfoniany. Używane są również preparaty parathormonu (hormon przytarczyc), denosumab, i raloksyfen, oddziałujący na receptory estrogenowe. Kontrowersje wzbudza stosowanie hormonalnej terapii zastępczej (HTZ). Poprawia parametry kości, ich masę i wytrzymałość, ale wiąże się z dużym ryzykiem zakrzepicy, a także zwiększa prawdopodobieństwo wystąpienia raka macicy i raka piersi. Dlatego przyjmowanie HTZ nie jest obecnie zalecane.

Leczenie złamań osteoporotycznych może wymagać założenia opatrunku gipsowego lub operacji. Dlatego w przypadku jego podejrzenia nie należy unikać pomocy lekarskiej, a w przypadku nagłego, silnego bólu - wzywania pogotowia ratunkowego.

 

Leczenie naturalne

Ruch jest jak wspomniano czynnikiem zbawiennie działającym na nasze kości. Wzmacnia je, przystosowuje do większych obciążeń. Poprawiając sprawność ruchową zapobiega również upadkom które mogą prowadzić do złamań. Zalecana ilość to 30 minut ruchu dziennie (minimalnie 3 razy w tygodniu), dostosowanego do stopnia sprawności. Może być to spacer, nordic walking lub energiczny marsz. Osoby bardziej sprawne mogą wykonywać ćwiczenia z obciążeniem, używając ciężarków lub oporem - pływnie, ćwiczenia aerobowe w wodzie. Ruch na świeżym powietrzu ma dodatkową zaletę, gdyż pobudza syntezę witaminy D. Jeżeli wykonywaniu ćwiczeń towarzyszy duży strach przed upadkiem, ćwiczenia można wykonywać w asyście osoby towarzyszącej lub rehabilitanta. Należy jednak unikać sportów, w których występuje wysokie ryzyko urazu - gry zespołowe, sporty kontaktowe czy akrobatyka.

 Po złamaniu najważniejsze jest szybkie odzyskanie sprawności, ponieważ unieruchomienie nie tylko pogarsza przebieg osteoporozy, ale jest związane z ryzykiem powstawania odleżyn, których gojenie jest długotrwałe i uporczywe, a także z zakrzepicą i zapaleniem płuc.

 

Rokowania

Sama osteoporoza nie jest chorobą śmiertelną. Natomiast jej powikłania towarzyszące złamaniom i związanymi z tym pobytami w szpitalu mogą być groźne. Zalicza się tutaj zatorowość płucną, odleżyny, a także zwiększoną zapadalność na choroby zakaźne, które mogą mieć ciężki przebieg ponieważ u osób starszych odporność organizmu na infekcje jest zmniejszona. Dodatkowo często dotyczą osób dotkniętych innymi schorzeniami jak niewydolność serca, POChP, co pogarsza rokowanie. Często osoba starsza dotknięta złamaniem traci samodzielność w znacznym stopniu. Rehabilitacja jest zazwyczaj długotrwała, a nawet po niej konieczna może być pomoc osób trzecich w codziennym funkcjonowaniu.

 

Podsumowanie

Osteoporoza jest chorobą kości, prowadzącą do znacznego osłabienia jej odporności na złamania. W jej wyniku urazy powstają nawet przy użyciu niewielkiej siły. Ulegają im przede wszystkim kręgi, okolica stawu biodrowego . Najgroźniejszym z nich jest złamanie szyjki kości udowej, ponieważ 33% osób które je przeżyły umiera w rok po urazie.

Osteoporoza najczęściej dotyczy kobiet po przekwitaniu, które stanowią 1/3 chorych. Jest to osteoporoza pierwotna, najczęściej związana ze zmianami hormonalnymi towarzyszącymi menopauzie. Znacznie rzadziej dotyka mężczyzn w starszym wieku. Osteoporoza wtórna zawsze związana z używaniem leków lub chorobami innych układów, w tym zaburzeniami hormonalnymi ze strony m.in. tarczycy i przytarczyc, chorobami jelit ograniczającymi wchłanianie substancji odżywczych, nerek i wielu innych. Zawsze przed postawieniem diagnozy należy wykluczyć wtórne przyczyny osteoporozy.

Wiele czynników ryzyka wystąpienia choroby jest zależnych od nas samych. Niedobory witaminy D bardzo częste w naszej strefie klimatycznej, a także wapnia, fosforu i białka w diecie, mała aktywność fizyczna, nadużywanie alkoholu, tytoniu i kawy mogą dodatkowo przyspieszać jej rozwój. Dlatego podstawą leczenia i profilaktyki są zmiana stylu życia i modyfikacja sposobu odżywiania. Przy wysokim ryzyku złamań osteoporotycznych lub po ich przebyciu dołącza się leki, głównie bifosfoniany. Hormonalna terapia zastępcza dawniej stosowana u kobiet po menopauzie okazała się metodą obarczoną wieloma powikłaniami (zwiększonym ryzykiem zakrzepicy i nowotworów narządu rodnego), zatem nie jest już zalecana.

Ponieważ złamania osteoporotyczne mogą być w swoich skutkach groźne dla życia, bardzo ważna jest profilaktyka owej choroby. Unieruchomienie po urazie zwiększa ryzyko zakrzepicy żył głębokich i zatorowości płucnej oraz infekcji o ciężkim przebiegu. Mogą prowadzić do zgonu chorego, szczególnie gdy obarczony jest chorobami innych narządów (serca, płuc). Często też prowadzą do utraty sprawności i samodzielności oraz dolegliwości bólowych, które obniżają jakość życia.

Autor:
Lek. Martyna Hordowicz