Udar mózgu. Jak rozpoznać i jak udzielić pierwszej pomocy

Udary mózgu obecnie stanowią trzecią, najczęstszą przyczynę śmierci w Polsce - zaraz po chorobach układu krążenia i nowotworach. 30 tysięcy osób rocznie w naszym kraju umiera z tego powodu, dalsze 40 tysięcy - przeżywa ów stan. Jednak sprawność osób po incydentach mózgowo-naczyniowych często jest upośledzona. Wedle statystyk 4 przyczyną inwalidztwa po 40 roku życia są właśnie te zdarzenia.

Jakie są przyczyny udaru mózgu?

Przyczyna udaru mózgu jest związana z zaburzeniem mózgowego przepływu krwi. Zgodnie z definicją WHO z 1980r. stan ten to "nagłe wystąpienie ogniskowych lub uogólnionych zaburzeń czynności mózgu, trwające dłużej niż 24 h (o ile wcześniej nie doprowadzą do zgonu), spowodowane wyłącznie przyczynami naczyniowymi." Nowa definicja udaru, ustalona przez eskpertów z American Heart Association oraz American Stroke Association z 2014r. dopuszcza jednak krótszy niż 24 czas trwania tych zaburzeń, o ile wyniki badań obrazowych (rezonansu magnetycznego czy tomografii komputerowej) uwidocznią odpowiednie zmiany.

Najczęściej występującą formą udaru jest udar niedokrwienny, czyli zawał mózgu. Stanowi on około 80% przypadków. Jest on związany z wieloma stanami chorobowymi - miażdżycą dużych naczyń mózgowych, lub zmianami w małych tętniczkach w przebiegu nadciśnienia tętniczego. Czynnikami ryzyka dla udaru niedokrwiennego są również choroby sprzyjające formowaniu się zatorów w sercu, które potem, drogą naczyń krwionośnych wędrują do mózgu. Zalicza się tu migotanie przedsionków, oraz wady serca (w tym zaburzenia dotyczące jego zastawek), oraz choroby infekcyjne jak zapalenie wsierdzia. Rzadko do wystąpienia niedokrwienia w tkance mózgowej przyczyniają się zapalenia naczyń (około 5%), a u co 5 osoby przyczyny udaru nie udaje się ustalić. Incydenty naczyniowo-mózgowe mogą też przybierać formę udaru krwotocznego (około 15%), dziś określany jako zawał krwotoczny, lub krwotok wewnątrzczaszkowy. Występuje najczęściej w przebiegu nadciśnienia tętniczego, w wyniku którego dochodzi do deformacji ścian naczyń, i formowania mikrotętniaków, mających tendencję do pękania. Tętniaki mózgu mogą być też wrodzoną anomalią naczyń - wtedy krwawienie może pojawić się nawet po niewielkim urazie głowy, w okresie pełnego zdrowia. Najrzadziej występują udary żylne (do 1% wszystkich przypadków).

Mózg do prawidłowego funkcjonowania potrzebuje ciągłego dopływu energii (w postaci glukozy) i tlenu, które dostarczane są drogą krwi. Niedobór tych składników prowadzi do zahamowania funkcji komórek nerwowych, które zaczynają obumierać. W udarze najważniejszy jest czas. Nieodwracalne zmiany, związane ze śmiercią neuronów zaczynają się już po 5-10 minutach od ustania, lub znacznego zmniejszenia przepływu krwi.

Jak widać ten czas, w którym elementy nerwowe mogą przetrwać przy zahamowaniu przepływu krwi jest bardzo krótki - dlatego tak ważne jest, by znać objawy udaru. Szybie działanie może uratować tkankę mózgową przed uszkodzeniem, lub zminimalizować skutki niedokrwienia. Jest to jednak możliwe tylko przy odpowiednio wczesnej reakcji.

Objawy udaru mózgu

Objawy udaru mózgu zależą od lokalizacji niedokrwienia. Najczęściej udar dotyczy tętnicy środkowej mózgu. Przy takiej lokalizacji najczęściej dochodzi do:

Początkowo drętwienia, trudności w poruszaniu mięśniami kończyn lub twarzy. Może być to odczuwane jako uczucie osłabienia. Wraz z rozwojem niedokrwienia dochodzi do ich porażenia.

• afazji - czyli zaburzeń mowy. Mogą polegać na trudności w wypowiadaniu zdań, a nawet pojedynczych słów (afazja ruchowa), czyli "chory chce, lecz nie może mówić". Może też być tak, że chory mówi, lecz jego wypowiedź przypomina bełkot, i składa się z niezrozumiałych wyrazów (afazja czuciowa). Najczęściej obie formy, w różnym natężeniu, występują razem.
• trudności w przypomnieniu sobie nazwy przedmiotów.

Niedokrwieniu innych obszarów mózgu i pozostałym formom udaru mogą towarzyszyć:

• zaburzenia widzenia w postaci ograniczenia pola widzenia
• problemy z chodzeniem. Chory może potykać się o przedmioty, chwiać, sprawiając wrażenie pijanego
• zaburzenia zachowania - od płaczu do niepohamowanego śmiechu
• napady padaczkowe (szczególnie charakterystyczne dla udarów żylnych)
• silny ból głowy - opisywany jako "najgorszy w życiu" - przy krwawieniu po pęknięciu tętniaka

Postępowanie przy podejrzeniu udaru mózgu

Jak powinieneś postępować? Poproś osobę u której podejrzeważ udar mózgu aby:

• wyszczerzyła zęby lub uśmiechnęła się
• spróbowała podnieść ręce ponad głowę
• powtórzyła proste zdanie "Dzisiaj jest poniedziałek", lub powiedziała swoje imię i adres.

Jeśli uśmiech tej osoby jest niesymetryczny i kącik ust opada, nie potrafi wypowiedzieć zdania lub ma problemy z ruszaniem rękami - powinieneś jak najszybciej poszukać pomocy medycznej. Przede wszystkim wezwij pogotowie ratunkowe, dzwoniąc pod numer 999 lub 112. Osoba z udarem powinna się znaleźć na oddziale neurologicznym w 3 godziny od początku objawów. Im mniej czasu upłynie, tym bardziej skuteczne będzie leczenie trombolityczne. Polega na podaniu środków rozpuszczających skrzep krwi tkwiący w naczyniu, co przywraca przepływ krwi w mózgu. Również dopiero w warunkach szpitalnych, po wykonaniu pilnej tomografii można potwierdzić udar mózgu. Nie ma sensu zwlekać, szukając pomocy u lekarza rodzinnego - w ten sposób umykają cenne minuty, decydujące o późnych skutkach udaru.

Jeżeli osoba ta traci przytomność, powinieneś upewnić się że oddycha i ma zachowane krążenie. Jeśli pochylając się nad jej twarzą wyczujesz powietrze na policzku i usłyszysz szmer oddychania - ułóż ją w pozycji bocznej ustalonej. U osoby nieprzytomnej język staje się wiotki i zatyka drogi oddechowe, lub może dojść do zachłyśnięcia treścią z żołądka. Gdy zaś klatka piersiowa nie porusza się, i podejrzewasz, że chory nie oddycha, powinieneś natychmiast rozpocząć resuscytację, zaczynając od udrożnienia dróg oddechowych, po których wykonujesz na zmianę 30 uciśnięć mostka, i 2 wdechy. Kontynuuj te czynności do momentu przyjazdu karetki i przejęcia tych czynności przez ratowników, lub odzyskania przytomności przez poszkodowanego. Ma to za zadanie podtrzymanie jego funkcji życiowych - krążenia i oddychania, co zwiększa szansę na przeżycie.

20% osób, mimo starań, umiera w skutek udaru niedokrwiennego, a około 30% pozostaje niepełnosprawnych, wymagając pomocy w codziennych czynnościach. W przypadku udaru krwotocznego niepełnosprawność dotyczy już zaledwie 15%, jednak blisko 2/3 osób z krwotokiem umiera.

Warto zaznaczyć, iż zgodnie ze statystykami zaledwie 1/10 spośród osób dotkniętych udarem potrafi rozpoznać jego wczesne symptomy. W odróżnieniu od zawału serca, gdzie alarmującym znakiem jest współistniejący ból, w udarze mózgu może on nie występować wcale. Pomocy zaczyna się szukać późno - gdy porażeniu ulegnie cała ręka, pojawiają się silne zawroty głowy, lub dojdzie do utraty przytomności. Dlatego warto już przy samym podejrzeniu odpowiednio reagować i niezwłocznie zawiadomić pogotowie ratunkowe. Szybkie działanie może uchronić ofiarę udaru nie tylko przed śmiercią, ale cofnąć niektóre jego skutki, nie doprowadzając do inwalidztwa.

Autor: Lekarz Martyna Hordowicz