Integracja sensoryczna (SI) co to jest?

Mianem integracji sensorycznej (ang. sensory integration, SI) określany jest proces, który prowadzi do poprawnego odbierania sygnałów płynących ze środowiska przez układ nerwowy człowieka oraz generowania prawidłowej reakcji organizmu. Dzięki temu możliwe jest wykorzystanie ich w celowym i efektywnym działaniu człowieka w danej sytuacji.

Człowiek funkcjonuje w świecie dzięki łączeniu ze sobą bodźców odbieranych za pomocą różnych narządów zmysłów. Prowadzi to do stworzenia jednolitego obrazu, który pozwala na wykształcenie odpowiedniej reakcji, adekwatnej do zaistniałych okoliczności. Mowa u o najprostszych czynnościach jak np. mrugnięcie, ale również bardziej złożonych jak np. zachowanie równowagi podczas potknięcia i uniknięcie upadku. Należy jednak pamiętać, iż w każdym momencie układ nerwowy człowieka przetwarza niezliczoną ilość impulsów nerwowych dobiegających z całego ciała. Integracja sensoryczna pozwala na eliminację zbędnych w danym momencie informacji, w taki sposób, aby wychwycić te najważniejsze i wygenerować odpowiednią odpowiedź organizmu.

Zgodnie z teorią integracji sensorycznej największe znaczenie w procesie odbioru informacji z otoczenia oraz wnętrza organizmu mają zmysł dotyku, układ przedsionkowy oraz propriocepcja. Zmysł dotyku rozwija się u człowieka już w okresie życia płodowego, kiedy dochodzi do kontaktu skóry z wodami płodowymi. Przez całe życie człowieka stanowi on jeden z najważniejszych elementów odbioru bodźców płynących z otoczenia. Udowodniono, że zmysł dotyku wpływa także na planowanie ruchu, świadomość i posiadanie pojęcia schematu ciała, percepcję dotykową i wzrokową, ale także stabilność emocjonalną, umiejętności szkolne oraz funkcjonowanie społeczne. Na układ przedsionkowy składa się błędnik i jądra przedsionkowe pnia mózgu. Jest on nazywany inaczej błędnikowym lub westybularnym i zlokalizowany jest w uchu wewnętrznym. Dzięki niemu możliwe jest utrzymanie nie tylko równowagi, ale także odpowiedniej pozycji ciała, niezbędnej do wykonania danych czynności. Ma to związek z faktem, iż reguluje on napięcie mięśniowe, a przez to wpływa m.in. na utrzymanie prawidłowej postawy ciała. Układ przedsionkowy ma swoje receptory w całym ciele. Reagują one na ruch liniowy (góra-dół), a także obrotowy, dostarczając tym samym informacji o tym, w jakim położeniu znajduje się ciało człowieka. Układ przedsionkowy odgrywa bardzo znaczącą rolę w tzw. bezpieczeństwie grawitacyjnym (brak strachu przed ruchem czy oderwaniem stóp od podłoża), koordynacją wzrokowo-ruchową, planowaniu ruchu, przetwarzaniu wzrokowo-przestrzennym i słuchowo-językowym, a przez to funkcjonowaniu emocjonalnemu i społecznemu. Propriocepcja jest to inaczej czucie głębokie. Receptory umieszczone są w mięśniach, stawach i więzadłach. Dzięki tym informacjom możliwe jest określenie pozycji ciała w przestrzeni, a także otrzymanie informacji o jego ruchach. Prawidłowe odbieranie sygnałów prioproceptywnych jest niezbędny do wykonywania kontrolowanych i płynnych ruchów, świadomości ciała i utrzymywaniu odpowiedniej postawy, a także stabilności emocjonalnej i funkcjonowaniu społecznemu.

Podstawy integracji sensorycznej zostały określone przez dr A. Jean Ayres w latach 60. XX wieku. Prowadziła ona badania na temat związku pomiędzy procesami sensorycznymi dzieci a mową, pisaniem, liczeniem, uczeniem się, a także emocjami i szeroko pojętymi umiejętnościami motorycznymi. Rezultatem wieloletniej obserwacji jest powstanie teorii, mówiącej o tym, że zaburzenia integracji sensorycznej wpływają na różne problemy związane z funkcjonowaniem człowieka w sferze fizycznej, emocjonalnej, ale także społecznej.

Integracji sensoryczna u dziecka

Integracja sensoryczna jest nierozerwalnie związana z rozwojem narządów zmysłów oraz bodźcami dochodzącymi do organizmu. Największe zmiany pod tym względem zachodzą u dzieci od urodzenia do 6-7 roku życia. Na przestrzeni kolejnych lat ulegają one doskonaleniu. Proces ten podzielono na etapy:

• Pierwszy poziom integracji sensorycznej następuje od narodzin do pierwszego roku życia. Podczas tego okresu rozwojowi ulegają zdolności do przetwarzania bodźców sensorycznych. Prawidłowy przebieg rozwoju związany jest z integracją bodźców błędnikowych oraz proprioceptywnych, co prowadzi do zwiększenia koordynacji ruchów gałek ocznych, utrzymanie odpowiedniego napięcia mięśniowego, równowagi oraz bezpieczeństwa grawitacyjnego, a także utrzymanie prawidłowej postawy ciała. To właśnie na tym etapie wykształcają się podstawy do utrzymania stabilnego pola widzenia. Prawidłowy przebieg rozwoju na tym etapie życia dziecka przyczynia się do braku trudności podczas nauki w szkole.

• Drugi poziom integracji sensorycznej trwa od pierwszego do drugiego/trzeciego roku życia dziecka. W tym czasie dokonują się kluczowe momenty w rozwoju dziecka, a mianowicie rozpoczęcie samodzielnego chodzenia. Współdziałanie wszystkich narządów zmysłów pozwala na prawidłowy odbiór przestrzeni. Natomiast poznanie przez dziecko mapy swojego ciała oraz korelacji pomiędzy różnymi jego częściami jest niezbędne do planowania nowych ruchów (praksji). Jeśli proces ten nie jest zaburzony ruchy są skoordynowane, precyzyjne, a w przyszłości dziecko nie będzie miało problemów z wykonywaniem czynności manualnych, w tym związanych z nauką pisania i rysowania itd.

• Trzeci poziom integracji sensorycznej rozwija się od trzeciego do piątego roku życia. Okres ten odpowiada za doskonalenie koordynacji wzrokowo-ruchowej poprzez wykonywanie bardziej złożonych i skomplikowanych ruchów. Dzieci uczą się rozróżniania stron ciała, wykonują celową aktywność ruchową, planują czynności ruchowe. W tym okresie uwidacznia się dominacja stron ciała, a także następuje doskonalenie mowy.

• Czwarty poziom integracji sensorycznej występuje od szóstego/siódmego roku życia i wiąże się z rozpoczęciem nauki w szkole. Umiejętności nabyte podczas pierwszych pięciu lat są doskonalone w kolejnych latach życia.

Zaburzenia integracji sensorycznej

Na każdym etapie rozwoju dziecka może dojść do zaburzeń w funkcjonowaniu któregoś z narządów zmysłów, co prowadzi do nieprawidłowego odbioru informacji płynących ze środowiska i własnego ciała, co z kolei generuje nieodpowiednie ich przetwarzanie i błędne reakcje. Może to być spowodowane zbyt małą ilością bodźców docierających do dziecka, jak również ze zbyt dużym stymulowaniem, gdzie układ nerwowy dziecka zwyczajnie nie radzi sobie z przetworzeniem ich ilości. Niestety w późniejszym okresie życia uwidaczniają się te dysfunkcje. Należy zaznaczyć, że związane są one z nieprawidłowym przetwarzaniem bodźców sensorycznych, a nie z fizycznym uszkodzeniem narządów. Mogą one wystąpić w obrębie każdej ze sfer: fizycznej, emocjonalnej czy też społecznej. Twórcy teorii integracji sensorycznej podzielili zaburzenia pod względem charakterystycznych zachowań emocjonalnych i ruchowych na trzy grupy:

• nadmierna wrażliwość na bodźce sensoryczne – występuje wtedy, gdy reakcja jest nieadekwatna, wyolbrzymiona w stosunku do wywołującego ją bodźca. W tym przypadku układ nerwowy nie jest w stanie wyselekcjonować bodźców w danej chwili najważniejszych, a reaguje na większość z nich. Wywołuje to nadmierne pobudzenie organizmu, agresję, rozdrażnienie, ale także trudności w koncentracji uwagi, co z kolei wywołuje negatywne efekty zarówno w procesie uczenia się, jak i kontaktach społecznych. W przypadku nadwrażliwości układu dotykowego, człowiek nie lubi być dotykany, zwłaszcza przez obce osoby, unika zakładania obcisłych ubrań lub wykonanych z drażniących materiałów, nie lubi obcinania paznokci czy też mycia twarzy i głowy. Występuje tzw. obronność dotykowa, czyli unikanie za wszelką cenę sytuacji niekomfortowych. Nadwrażliwość ta przejawia się również niechęcią do jedzenia twardych pokarmów, np. orzechów. W przypadku zaburzenia w obrębie układu przedsionkowego nadwrażliwość przejawia się w rodzaju niepewności grawitacyjnej (odczuwanie silnego lęku przed oderwaniem stóp od podłoża itd.) i/lub nietolerancji ruchu (często jest to związane z występowaniem choroby lokomocyjnej, niechęci do wykonywania nagłych, szybkich ruchów np. tak jak podczas kręcenia na karuzeli). W przypadku tego rodzaju nadwrażliwości często występują objawy ze strony układu wegetatywnego jak np. mdłości, blednięcie czy też pocenie się. W przypadku nadwrażliwości ze strony innych narządów zmysłów człowiek negatywnie reaguje na np. intensywne zapachy (węch), głośne dźwięki (słuch), jasne światło (wzrok) itd.

• niedostateczna reaktywność na bodźce sensoryczne – w tym przypadku układ nerwowy nie rejestruje bodźców, które są zauważalne przez osoby o prawidłowym rozwoju. Występuje tu zjawisko tzw. podwrażliwości sensorycznej. Dzieci z obniżoną reaktywnością na bodźce przez cały czas poszukują wrażeń sensorycznych. W przypadku zaburzeń ze strony układu dotykowego człowiek ma problem z określeniem precyzyjnie miejsca dotknięcia oraz jego rozległości, a także identyfikacji w czasie. Nie potrafi także rozpoznać przedmiotu trzymanego w ręku bez pomocy wzroku. Może to doprowadzić do zaburzeń orientacji w przestrzeni, wykonywania ruchów precyzyjnych, co z kolei wpływa negatywnie na proces uczenia się. W przypadku niedostatecznej reaktywności na bodźce sensoryczne występują zaburzenia regulacji napięcia mięśni, odruchów obronnych (np. brak asekuracji przed upadkiem) i ruchów gałek ocznych. Dzieci mylą strony lewa-prawa, często odwracają podobne litery (np. b-p, d-b itd.), a także występują trudności w nauce czytania, pisania czy też matematyki. W przypadku tej grupy zaburzeń obserwuje się niedostateczną koordynację wzrokowo-ruchową, co przejawia się m.in. trudnościami z łapaniem piłki, chodzeniem po drabinkach czy też uczestnictwem w grach zespołowych. W przypadku tych zaburzeń czasem występuje także dyspraksja, czyli nieumiejętność zaplanowania sekwencji ruchu w celu osiągnięcia danego celu. Warto zaznaczyć, że w grupie tej znajdują się także osoby, które nie poszukują nowych bodźców, a przez to są apatyczne, nie lubią ruchu, są powolne i statyczne.

• obniżone umiejętności ruchowe – w przypadku tej grupy cechą charakterystyczną jest dyspraksja. Osoby takie mają problem z planowaniem ruchu oraz wykonywaniem nowych czynności ruchowych. Często problemem jest przełożenie poleceń werbalnych na odpowiedzi ruchowe. Występują zaburzenia w obrębie ruchów precyzyjnych, tendencja do przewracania się, a także potrącania innych osób i przedmiotów. Charakterystyczne jest opóźnienie w nauce samodzielności w zakresie np. zapinania guzików, wiązania sznurowadeł, ubierania się i rozbierania, posługiwania się sztućcami. Takie osoby mają trudności nie tylko z pisaniem i rysowaniem, ale unikają także zajęć sportowych i gier zespołowych, czego konsekwencją jest niska samoocena.

Diagnoza zaburzeń integracji sensorycznej

Do oceny zaburzeń integracji sensorycznej opracowano specjalistyczne testy. Do najważniejszych z nich należą: Obserwacja Kliniczna, Połudnowo-Kalifornijskie Testy Integracji Sensorycznej (SCSIT) oraz Testy Praksji (SIPT). Dana osoba jest obserwowana podczas swobodnej i ukierunkowanej zabawy, a terapeuta dokonuje oceny poziomu integracji sensorycznej. Niezwykle ważny jest również wywiad z rodzicami. Od czwartego roku życia przeprowadza się SCSIT. Warto zaznaczyć, że diagnoza może potrwać nawet do trzech/czterech spotkań terapeuty z daną osobą, gdyż konieczna jest ocena funkcjonowania badanego w sferze percepcji wzrokowej, przetwarzania wrażeń dotykowych, planowania ruchu, a także koordynacji wzrokowo-ruchowej. Oceny zaburzeń integracji sensorycznej może podjęć się wyłącznie terapeuta, który przeszedł stosowne szkolenie w zakresie integracji sensorycznej (II stopnia).

Do terapii integracji sensorycznej kwalifikują się osoby, u których występuje przynajmniej kilka z wymienionych poniżej cech:

• obniżone napięcie mięśniowe,
• trudności w utrzymaniu równowagi,
• opóźniony rozwój fizyczny,
• zaburzenia koordynacji wzrokowo-ruchowej,
• utrzymywanie nieprawidłowej postawy podczas pisania czy czytania,
• niewyraźne pismo, nieprawidłowe trzymanie ołówka czy długopisu,
• zaburzenia koncentracji uwagi oraz problemy w wykonywaniu dwóch lub więcej poleceń,
• zaburzenia pamięci słuchowej i wzrokowej,
• zaburzenia mowy,
• trudności w rozróżnianiu kolorów i kształtów,
• odwracanie liter i słów powyżej siódmego roku życia,
• trudności w planowaniu ruchu,
• wycofywanie się z zadań wymagających precyzji ruchu,
• impulsywność w zachowaniu,
• nadpobudliwość psychoruchowa,
• lękliwość i spowolnienie,
• niska samoocena,
• niska tolerancja na stres.

Największą grupę pacjentów stanowią dzieci, jednak należy zauważyć, że zdarzają się również pacjenci dorośli. Terapia SI prowadzona jest także w przypadku dzieci autystycznych, z ADHD, zespołem Downa, mózgowym porażeniem dziecięcym itd. Zajęcia integracji sensorycznej są refundowane w ramach Narodowego Funduszu Zdrowia.

Terapia zaburzeń

Terapia zaburzeń integracji sensorycznej ma postać ukierunkowanej zabawy. Terapeuta w taki sposób dobiera kolejne ćwiczenia, aby dziecko doskonaliło prawidłowe reakcje na napływające sygnały ze środowiska zewnętrznego, ale także z własnego organizmu. Warto jednak zaznaczyć, że terapia jest dobierana indywidualnie do pacjenta i to on wspólnie z terapeutą współtworzy zajęcia. Proces likwidacji zaburzeń integracji sensorycznej nie polega na nauczeniu danej osoby poprawnego wykonywania konkretnych czynności. Polega on natomiast na stymulacji, dostarczeniu bodźców do procesów nerwowych leżących u podstawy tych umiejętności. Efektem jest pojawienie się odpowiednich reakcji ruchowych i emocjonalnych, które wynikają z poprawy funkcjonowania układu nerwowego.

Jedna sesja trwa od 50 do 60 minut. Przez większość czasu terapeuta pracuje z dzieckiem, jednak konieczne jest również wygospodarowanie czasu na krótką rozmowę z rodzicami w celu poinformowania ich o postępach w terapii, a także przekazaniu zaleceń do wykonania w domu. Sesje odbywają się w zależności od potrzeb dziecka średnio 2-3 razy w tygodniu. Cała terapia natomiast prowadzona jest około 3-4 lata. Należy pamiętać, że jej długość uzależniona jest od tego jakie funkcje należy przywrócić oraz jak bardzo zaawansowane są dysfunkcje. Bardzo niekorzystne jest przerywanie terapii na dłuższy okres (np. wyjazd na wakacje dłuższy niż tydzień), gdyż możliwe jest utracenie wszelkich uzyskanych efektów. Podczas sesji na sali powinno znajdować się tylko jedno dziecko, gdyż w przypadku większej liczby pacjentów terapia może być nieskuteczna.

Terapia zaburzeń integracji sensorycznej prowadzona jest na sali gimnastycznej wyposażonej w różnego rodzaju haki do zawieszania hamaków, trampolin, huśtawek i innych tego typu akcesoriów, natomiast większa część podłogi powinna być pokryta materacami. Z uwagi na fakt, iż każdy pacjent ma nieco inne zaburzenia terapeuta musi tak modyfikować zajęcia, aby stymulować dziecko odpowiednimi bodźcami. Dlatego wyposażenie stanowią sprzęty do kręcenia się, skakania, huśtania, wspinania, toczenia się, jeżdżenia oraz rzeczy do ściskania, łapania, manipulowania i rzucania. Warto zwrócić uwagę na fakt, iż powinny być one wykonane z materiałów o różnych fakturach, co dodatkowo zapewnia stymulację dotykową. Ściany sali powinny być pomalowane jasnym jednolitym kolorem. Sala nie powinna być zbyt duża ani wysoka, a ilość sprzętu należy ograniczyć, gdyż nadmiar może doprowadzić do przestymulowania wzrokowego.

Terapeuta
Zajęcia może prowadzić wyłącznie wykwalifikowany terapeuta. Obecnie w Polsce możliwe jest uzyskanie I stopnia (o tematyce „Neurofizjologiczne podstawy procesów integracji sensorycznej”), który trwa 40 godzin i II stopnia (o tematyce „Diagnoza i terapia integracji sensorycznej”), który trwa łącznie 190 godzin. Warto zaznaczyć, że diagnozę na temat zaburzeń integracji sensorycznej może postawić wyłącznie terapeuta, który ukończył kurs integracji sensorycznej II stopnia.

Integracja sensoryczna ćwiczenia

Stymulacja dotykowo-proprioceptywna:

• chodzenie bosymi stopami po „ścieżce” ułożonej z materiałów o różnej fakturze;
• masowanie ciała piłką, gumowym jeżykiem z nazywaniem części ciała;
• przeciąganie liny, przepychanie ciężkich przedmiotów;
• rozpoznawanie przedmiotów tylko po dotyku;
• rysowanie kształtów na dłoni, plecach, dziecko ma za zadanie odgadnąć rysowany kształt;
• zabawy w suchym basenie z piłeczkami

Stymulacja przedsionkowa:

• kołysanie na brzuchu i na plecach;
• bujanie w fotelu, hamaku z zamkniętymi i otwartymi oczami;
• turlanie po materacu;
• różnego rodzaju podskoki;
• chodzenie wzdłuż linii;
• łapanie i rzucanie piłki
• malowanie dwoma pędzlami jednocześnie;

Stymulacja prioprocepcji:

• określanie położenia części ciała z zamkniętymi oczami
• określanie jaki kształt narysował w powietrzu terapeuta ręką dziecka (dziecko ma zamknięte oczy);
• zabawy typu „co jest wyżej łokieć czy kolano” w różnych pozycjach.

Podsumowanie

Integracja sensoryczna jest to proces polegający na odbiorze sygnałów docierających do układu nerwowego człowieka oraz takiej ich organizacji przez układ nerwowy, aby możliwe było wygenerowanie odpowiedniego zachowania. Proces ten kształtuje się w pierwszych latach życia. Jeśli dojdzie do nieprawidłowości w rozwoju może doprowadzić to do zaburzeń integracji sensorycznej, przejawiających się np. trudnościami w nauce, niechęcią do aktywności fizycznej bądź nadpobudliwością, nieprawidłową koordynacją wzrokowo-ruchową, czy też niechęcią do niektórych zapachów czy pokarmów. Przed przystąpieniem do terapii konieczne jest postawienie diagnozy na podstawie obserwacji dziecka podczas ukierunkowanej zabawy oraz szczegółowego wywiadu z rodzicami. Zarówno diagnoza, jak i terapia może być prowadzona wyłącznie przez wykwalifikowanego terapeutę. W czasie zajęć prowadzi on zabawę w taki sposób, aby pobudzić naturalne procesy leżące u podstawy odbioru informacji oraz ich selekcji przez układ nerwowy, co w konsekwencji prowadzi do prawidłowego reagowania w zaistniałej sytuacji. Zajęcia są prowadzone na specjalnie do tego celu przystosowanej sali gimnastycznej, zawierającej sprzęt odpowiedni do stymulacji każdego z narządów zmysłów dziecka. Terapia integracji sensorycznej jest refundowana przez Narodowy Fundusz Zdrowia.

Autor: Joanna Górnisiewicz